TEIKNING

Í Árnastofnun er varðveitt svokölluð Teiknibók frá miðöldum en hún er ein fárra slíkra bóka sem varðveittar eru á Norðurlöndum. Teiknibókin inniheldur safn mynda sem teiknarar notuðu sem fyrirmyndir í verk sín en á miðöldum var stuðst við fastmótað tákn- og myndkerfi bæði í orðum og myndum svo rétt merking skilaði sér til allra hvort sem þeir voru læsir eða ekki.^[1]
[1] https://arnastofnun.is/is

Á árunum 1846–1847 skrifaði Helgi Sigurðsson (1815–1888) ritgerðina „Ávísun um uppdrátta og málaralistina“. Ritgerðin er hugsuð sem kennslubók í teikningu og málun og þar er meðal annars ítarlegur kafli um fjarvíddarteikningu með skýringarmyndum. Þar útskýrir hann hvernig teiknarinn býr til dýpt í myndina með því að nota hjálparlínur/fjarvíddarlínur sem enda í fjarvíddarpunkti inni í myndrýminu. Þannig virðast þeir hlutir sem eru fremst í myndinni stærri en þeir sem eru fjær. Einnig er hægt að skapa tilfinningu fyrir fjarvídd með litum. Sjá skýringarmynd: Rými.

Helgi stundaði nám í myndlist í Kaupmannahöfn jafnframt því að læra læknisfræði. Hann gerðist síðar læknir, bóndi og prestur á Vesturlandi. Eftir Helga liggja nokkur verk meðal annars teikningar af merkum Íslendingum á 19. öld. Hann teiknaði andlitsmynd af skáldinu Jónasi Hallgrímssyni þegar Jónas var nýlega látinn í rúmi sínu á sjúkrahúsi. Jafnvel þótt vinum hans hafi ekki þótt mikið til teikningarinnar koma á sínum tíma er hún þó sú mynd sem Íslendingar geyma í hugskotssjónum sínum af skáldinu. Hún varð síðar fyrirmynd annarra listamanna af Jónasi eins og hjá Einari Jónssyni myndhöggvara og Kjarval.^[1]
[1] Björn Th. Björnsson, Íslenzk myndlist I, Helgafell, Reykjavík, 1964, 29

Sigurður Guðmundsson málari (1833–1874) var einnig þekktur fyrir teikningar af samferðafólki. Hann sýndi snemma áhuga á teikningu og fékk styrk til náms í myndlist í Kaupmannahöfn. Sigurður var hugsjónamaður og beitti sér fyrir varðveislu þjóðlegrar listmenningar. Hann teiknaði meðal annars nýja gerð af íslenska kvenbúningnum sem byggði á gamalli hannyrðahefð og silfursmíði.^[1]

Í mannamyndum Sigurðar kemur fram hæfileiki hans og næmni til þess að ná fram persónulegu svipmóti og fasi þeirra sem hann teiknar.
^[1] Sama 38

Benedikt Sveinbjarnarson Gröndal (1826–1907) var eitt af höfuðskáldum þjóðarinnar, fjölfræðingur, listaskrifari og teiknari. Hann teiknaði meðal annars myndir af öllum fuglum sem sést höfðu á Íslandi fram til ársins 1900 en þær myndir hafa komið út í bók. Auk þess að teikna fuglana af mikilli nákvæmni lýsir hann þeim og segir frá því helsta sem um þá var vitað. Þessar myndir Benedikts eru gott dæmi um það hvernig nota má teikningar til skrásetningar og aukinnar þekkingar um leið og þær hafa listrænt gildi.

Benedikt Sveinbjarnarson Gröndal, fugl/ugla, 1870–1905.
Þjóðminjasafn Íslands: ÞE-33

Teikning var mikilvægur hluti myndlistar Ásgríms Jónssonar (1876–1958) og hann vann jöfnum höndum að landslagsverkum og þjóðsagnamyndum. Hann var fyrsti íslenski myndlistarmaðurinn sem sótti innblástur í þjóðsögurnar. Í safni Ásgríms eru um 1500 myndir sem tengjast efni íslenskra þjóðsagna og ævintýra, blýants- og pennateikningar, vatnslitamyndir og olíumálverk. Teiknibækur hans geyma á þriðja þúsund teikninga og er stór hluti þeirra úr þjóðsögum. Myndirnar eru flokkaðar í ævintýri, tröllasögur, álfasögur og draugasögur. Þjóðsagnamyndir Ásgríms

eiga sér stað í íslensku landslagi sem hann ýkir í anda frásagnarinnar. Álfar og huldufók, tröll og mennskir menn birtast ljóslifandi í dramatískum teikningunum.^[1]
[1] http://www.listasafn.is/safneign/innkaupanefnd/vefsyning/thjodsagnamyndir/ sótt 11. okt. 2018

Líkt og Ásgrímur leitaði Guðmundur Thorsteinsson, Muggur (1891–1924) eins og hann var kallaður, í þjóðsögur og ævintýri og myndskreytti meðal annars söguna um Búkollu. Síðar vann hann frjálsar teikningar sem ekki hafa tengingu við ákveðnar sögur þó að myndefnið sé þjóðsagnakennt. Teikningin Stúlkan og huldusveinninn er gott dæmi um myndir þar sem vísað er í samband huldufólks og mennskra manna eins og algengt var í þjóðsögum. Sagan af Dimmalimm, sem hann samdi handa lítilli frænku sinni árið 1921, er sígilt verk og þykir ein mesta perla íslenskra barnabóka, en Muggur samdi bæði söguna og teiknaði myndirnar.

Þó að litið sé á Jóhannes Kjarval (1885–1972) fyrst og fremst sem landslagsmálara, skipaði teikningin stóran sess í list hans. Á námsárum sínum í Kaupmannahöfn var hann þegar farinn að teikna andlitsmyndir sem hann sinnti síðan af miklu kappi og hélt sýningu á þeim árið 1927. Síðar bættust enn fleiri andlit í hópinn sem sýna ólíkar karaktera. Í þessum myndum sem oft eru kallaðar Hausarnir hans Kjarvals mótar hann andlit fólksins þannig að manngerðin verður augljós og skýr. Hann velur líka teikniáhöld og aðferðir sem hæfa fyrirmyndunum sem eru ýmist ungt eða gamalt fólk. Hann teiknar það ýmist létt með blýanti, málar með breiðum pensli eða teiknar með krít allt eftir persónuleika þess sem hann teiknar hverju sinni.

Teikningar Valgerðar Briem (1914–2002) í myndaröðinni Landlit sem hún vann á árunum 1967–1970 eru af allt öðrum toga. Þær eru óhlutbundnar og ljóðrænar og unnar með blandaðri tækni. Þrátt fyrir að vera óhlutbundnar er í þeim sterk náttúrutenging og dýpt sem leiðir hugann að mosa, hrauni og gróðri. Valgerður var myndlistarkennari og vann skissubækur og óteljandi teikningar í tengslum við myndlistarkennsluna. Hún skildi eftir sig mikið safn teikninga sem er varðveitt í Gerðarsafni í Kópavogi.^[1]
[1] https://gerdarsafn.kopavogur.is/safnkostur/einstaklingssofn/vidburdur/22/valgerdur-briem sótt 11. okt. 2018

Á áttunda áratug tuttugustu aldar var samband manns og náttúru og náttúruvernd í brennidepli. Myndlistarmenn tóku að sjálfsögðu þátt í þeirri vitundarvakningu og deildu á umgengni mannsins við náttúruna. Í verkinu Fjallasúrmjólk frá 1971, eftir Gylfa Gíslason (1940–2006) sem unnið er með túski og vatnslitum á pappír er vísað í Fjallamjólk Kjarvals sem er eitt frægasta málverk íslenskrar listasögu. Í stað óspilltrar náttúrunnar í málverki Kjarvals hefur Gylfi bætt manngerðum súrálsturnum til áminningar um náttúruspjöll af manna völdum.^[1]
[1] Dagný Heiðdal, „Samband manns og náttúru“, Íslensk listasaga IV, Forlagið, Reykjavík, 2011, 147

Náttúran er líka viðfangsefni Ragnheiðar Jónsdóttir (1933) í stórum teikningum sem eru unnar með kolum á pappír á persónulegan hátt þar sem hún teiknar, nuddar og strokar út með strokleðri og fær þannig hreyfingu og dýpt í myndflötinn. Teikningarnar eru óhlutbundnar og ljóðrænn óður til náttúrunnar og þeirrar upplifunar sem hún veitir. Ragnheiður er annars þekkt fyrir grafíkverk sín sem hún vann á árunum 1968–1988 en hún segir að í teikningunni hafi hún meira frelsi í listsköpuninni.

Kristján Guðmundsson (1941) telst til hóps hugmyndalistamanna sem komu fram á Íslandi á áttunda áratug tuttugustu aldar og áttu rætur í Hollandi og víðar í Evrópu. List þeirra byggðist á hugmyndinni sjálfri en ekki formi, stíl eða handverki listamannsins sem þeir vildu forðast. Kristján sneri sér að rannsóknum á grunnatriðum teikningarinnar árið 1974, pappírnum, pennanum og línunni í anda hugmyndalistar. Hann notaði reglustiku og skeiðklukku til þess að teikna línur með bleki í gljúpan þerripappír. Lengd línanna markast af tíma og hraða eins og til dæmis í verkinu Hraðar/hægar I-II, þar sem hægt dregnar línur kölluðu á breiðari þerripappír en þegar teiknað er hraðar.

Teikningin verður að lágmynd í verkinu Án titils frá 1987, sem er sett saman úr mótuðum og samlímdum papparenningum sem eru þaktir blýi á jöðrunum.^[1]
[1] Halldór Björn Runólfsson, „Kristján Guðmundsson“, Íslensk listasaga IV, 175

Steingrímur Eyfjörð (1954) blandar saman mörgum miðlum í verkum sínum en teikningin er þó alltaf mikilvægur þáttur. Hann hefur meðal annars unnið verk út frá teikningu Ásgríms Jónssonar Tröllin á Hellisheiði frá 1948 sem sýnir tröll varpa björgum í sjó fram og búa þannig til Vestmannaeyjar. Í þessum verkum Steingríms sem voru á sýningu sem nefndist Bein í Skriðu voru teikningar á veggjum og steinar á gólfi þar sem er vísað í fornar sagnir um leið og þær hafa tilvísun í samtímann. Þannig rennur gamli og nýi tíminn saman og vekur upp ímyndunarafl áhorfandans.^[1]

Samsett verk Steingríms Fýkur yfir hæðir hefur líka vísun í teikningu eftir Ásgrím Jónsson sem er myndskreyting við kvæði Jónasar Hallgrímssonar Móðurást. Þar blandar Steingrímur saman teikningum og leirverkum sem saman mynda táknræna frásögn út frá kvæði Jónasar um leið og teikning Ásgríms fær nýtt samhengi og er gott dæmi um það hvernig þjóðsagnateikningar hans lifa með þjóðinni.
^[1] Ragna Sigurðardóttir, „Steinaldarmennirnir og Sisyfos“, Morgunblaðið 25. maí 2005, 21, timarit.is.

Óhlutbundnar teikningar Þóru Sigurðardóttur (1955) eru marglaga og fjalla um tíma, rými og afbökun þess, um rýmið í teikningunni, teikninguna í rýminu, þrívíddina sem leynist í tvívíddinni og öfugt. Hún veltir fyrir sér rýminu sem línan markar og býr til innra og ytra rými.

Persónuleg teikning og myndheimur einkenna verk Gabríelu Friðriksdóttur (1971) sem hún vinnur í ólíka miðla. Teikningin er léttleikandi og fantasíukennd og furðufígúrur leika um myndflötinn í óræðri frásögn sem tengja má við teiknimyndaseríur.

Guðmundur Thoroddsen (1980) blandar saman teikningu, samklippi og málverki í verkum sem fjalla um karlmennskuna í fortíð og samtíð á gamansaman hátt. Hann klippir út teiknaða karla og hluti sem tengja má hugmyndum um karlmennsku sem virðast úr ólíkum áttum svo úr verður furðuleg og kímin frásögn.