SAMKLIPP

Abstrakt samklipp „Án titils“ eftir fransk/þýska listamanninn Jean Hans Arp (1886-1966) er annars eðlis þar sem hann notar ekki úrklippur eða annað prentefni heldur klippir úr bláa og hvíta fleti sem hann raðar á gráan grunn.

Þýski myndlistarmaðurinn Kurt Schwitters (1887–1948) vann í marga miðla á sínum ferli en hann er þekktastur fyrir samklipp. Hann var frumvöðull þess að blanda saman úrklippum og abstrakt formum. Schwitters notaði alls konar pappírsrusl í verk sín sem hann vann í anda dadaisma en í þeim fólst oft ádeila á þjóðfélagsmál og ekki síst grimmdarverk fyrri heimstyrjaldarinnar. Í sumum verka hans sést hvernig hann raðar saman dagblaðaúrklippum, miðum og bréfasnifsum á skipulagðan hátt svo útkoman verður abstrakt og letur og texti leikur mikilvægt hlutverk.

Seint á ferli sínum fór franski listmálarinn Henri Matisse (1869–1954) að gera klippiverk þar sem hann notaði pappír og gvassliti í litrík verk þar sem plöntur, dýr, fígúrur og form spruttu fram. Hann málaði litafleti í ótal litbrigðum á pappírsarkir og klippti út form sem hann svo límdi á blað.

Íslenskir myndlistarmenn voru ekki eins áhugasamir um samklipp og erlendir kollegar þeirra á þessum tíma. Þó eru dæmi um að listamenn hafi unnið klippimyndir samhliða annarri listsköpun eða við undirbúning málverka. Þeirra á meðal voru Gunnlaugur Scheving, Þorvaldur Skúlason og fleiri sem unnu samklipp á árunum í kringum 1950.

Það voru því nýmæli þegar Nína Tryggvadóttir (1913–1968) sýndi eingöngu samklipp í geómetrískum stíl á sýningu í Listvinasalnum í Reykjavík árið 1952. Í verkunum raðar hún saman marglitum pappírsbútum á hvítan grunn og málar svartar línur milli litaflatanna sem mynda þannig eins konar grind utanum þá. Þessi vinnubrögð lögðu grunninn að gerð steindra glugga sem hún hóf að vinna árið 1953 þar sem blýbönd glermyndanna koma í stað máluðu línanna í pappírsverkunum.^[1]
[1] Hanna Guðlaug Guðmundsdóttir, „Sýningar á geómetrískri list“, Íslensk listasaga III, Forlagið og Listasafn Íslands, 2011, 84

Mynd: Nína Tryggvadóttir, Abstraktsjón, samklipp og tusk á pappír, 31,5 x 30,5 cm, 1955.
Listasafn Íslands: LÍ 5942

Eitt elsta samklippið sem þekkt er hér á landi er verkið Sjöundi dagur í Paradís frá 1920 eftir Guðmundur Thorsteinsson (1891–1924) eða Mugg eins og hann var jafnan kallaður. Verkið er gert aðeins átta árum eftir að Picasso og Braque fundu upp formið og því gæti það frekar verið skyldara eldri klippiverkum frekar en samklippi. Eins og t.d. klippimyndum H.C. Andersen sem vann slík verk næstum 100 árum fyrr.

Verkið er sett saman úr lituðum og mynstruðum pappír bæði möttum og glansandi, myndefnið er trúarlegt og sýnir síðasta dag sköpunarinnar. Klipptir pappírsbútarnir, form og litafletir mynda fallegt samspil sem sýnir vel þá möguleika sem felast í samklippinu. Muggur var fjölhæfur listamaður sem vann með alls konar efni eins og til dæmis bútasaum, útskurð og fleira auk þes að gera málverk og teikningar.

Bandaríski listmálarinn og skúlptúristinn Robert Rauschenberg (1925–2008) var einn af forsprökkum popplistarinnar. Í verkinu Factum I blandar hann saman málverki, úrklippum og ljósmyndum sem hann átti svo eftir að þróa enn frekar síðar í verkum sem hann vann með þrykktækni eins og verkið Signs er gott dæmi um. Þar klippir hann saman ljósmyndir og blaðaúrklippur sem sýna það sem efst var á baugi í heimsmálunum og blandar saman vísunum í stjórnmál, hermennsku og geimferðir.

Sá íslenski myndlistarmaður sem hefur verið afkastamestur við gerð samklippsverka er Guðmundur Guðmundsson, Erró (1932). Hann gerði fyrstu klippimyndirnar árið 1958 og síðan þá hefur samklipp verið mikilvægur þáttur í listsköpun hans bæði við vinnslu og endanlega gerð málverka. Ferð Errós til New York árið 1963 þar sem hann kynntist popplist og helstu forsprökkum hennar varð til þess að hann ákvað endanlega að nota klippimyndir sem grunn fyrir málverkin. Sjálfur hefur hann sagt að klippimyndin sé frummyndin og málverkið eftirmyndin.^[1] Hann líkti gerð þeirra við ósjálfráða skrift og segir að samklippin verði til eins og í algleymi á mörkum draums og veruleika.^[2] Hann hélt klippimyndunum lengi vel aðeins fyrir sjálfan sig og leit ekki á þær sem sjálfstæð listaverk heldur sem undirbúning við gerð málverkanna. Síðar breyttist þessi afstaða hans og árið 2009 gaf hann stórt safn samklippsverka til Pompidou safnsins í París.^[3] Við vinnslu verkanna safnar Erró saman alls konar myndefni og úrklippum og skeytir saman skylt og óskylt efni sem hann svo ljósmyndar og yfirfærir á málarastrigann. Þannig verður til ný margslungin og litrík frásögn sem varpar ljósi á stríð, pólitík, listasögu og liðna viðburði í heimssögunni.
^[1] Laufey, 59
^[2] Laufey, 58
^[3] Laufey, 55

Á fyrstu SÚM-sýningunni sem haldin var í Ásmundarsal árið 1965 sýndi Sigurjón Jóhannsson (1939) verk sem unnin voru með samklippstækni í anda popplistar. Sigurjón hafði kynnst popplist þegar hann var við nám í Bretlandi og hann leitar greinilega í smiðju breska listamannsins Richard Hamilton (1922–2011) í verkinu Hvað er að? Eins og Hamilton setur hann saman úrklippur úr tímaritum, aðallega auglýsingar, þar sem nútímaheimilið og lífið innan þess er viðfangsefnið og vísað er til neyslumenningar samtímans.

Um miðjan áttunda áratug 20. aldar varð samklippið nokkuð vinsælt meðal ungra listamanna á Íslandi. Magnús Kjartansson (1949–2006) var einn þeirra sem nýtti sér tæknina í fjölbreyttum verkum. Hann safnaði gjarnan saman pappírsbútum sem tengdust honum persónulega, eins og úrklippum úr blöðum, sporvagnamiðum, bútum úr veggfóðri, gosdrykkjamiðum og kaffipokum. Hann klippti, raðaði og límdi á málaðan grunn með tilliti til myndbyggingar og lita.^[1] Í sumum verka hans má finna vísanir í landslag en í öðrum birtast einskonar myndasögur þar sem ólíkum myndbrotum er skeytt saman. Kunnugleg tákn úr umhverfinu og auglýsingaheiminum vísa í hlutveruleikann, ofneyslu og margbreytileika þjóðfélagsins á gagnrýninn hátt.^[2]
[1] Aðalsteinn Ingólfsson, „Um samklippingar Magnúsar að Kjarvalsstöðum“. Dagblaðið 8. nóvember 1976
^[2] sama heimild

Björg Þorsteinsdóttir (1940–2019) sem er þekktust fyrir grafíkverk og málverk notaði handunninn japanskan pappír sem hún litaði sjálf í samklipp eða „collage“ verk sem hún sýndi í Ásmundarsal árið 1985. Pappírinn litaði hún sjálf með vatnslitum, olíulitum eða gvasslitum. Áður hafði hún notar aðferðina við undirbúning annarra verka sinna en ekki sem sjálfstæð verk. Sum verkanna eru stór og pappírsbútarnir hanga lausir sem gefur verkunum ákveðinn léttleika.^[1]
[1] „Eldflugan bálar“, Björg Þorsteinsdóttir segir frá verkum sínum. DV.18. apríl 1985

Guðmundur Thoroddsen (1980) er þekktur fyrir málverk og pappírsverk sem hann vinnur með klippitækni en hann vinnur líka skúptúra úr leir. Hann klippir út form, fígúrur og hluti sem hann hefur teiknað, litað og málað og límir á myndflötinn. Þannig skapar hann líflegar og óræðar frásagnir sem fjalla á spaugilegan hátt um karlmennsku og karlmennskuímyndir.