STUTT LÝSING
Nemendur kynna sér sögu aska, hvernig þeir voru notaðir sem og formLögun sýnilegra forma geta bæði verið geometrísk eða lífræn. Form geta bæði verið huglæg og sýnileg. Huglæg form birtast ekki á myndfletinum heldur eru þau formin sem við sjáum fyrir okkur sem form, þegar augun mynda línur á milli mismunandi eininga á myndfletinum. Form hafa ólíka liti og ólíka áferð. More þeirra og mynsturMynstur er gert með því að endurtaka sömu formin eða litina aftur og aftur á sama hátt. Hugurinn leitar þá ósjálfrátt eftir reglu í endurtekningunni og greinir mynstur. Mynstur er reglulegt þegar endurtekningin er alltaf eins en ef að listamaðurinn endurtekur formin og litina á ólíkan máta er mynstrið óreglulegt. More. Þeir útbúa síðan sína eigin aska.
HÆFNIVIÐMIÐ
Hæfniviðmið fyrir sjónlistir
Við lok 7. bekkjar getur nemandi
• notað mismunandi efni, verkfæri og miðla á skipulagðan hátt í eigin sköpun
• unnið hugmynd frá skissu að lokaverki bæði fyrir tví- og þrívíð verk
• byggt eigin listsköpun á hugmyndavinnu tengdri ímyndun, rannsóknum og reynslu
Hæfniviðmið fyrir stærðfræði
Við lok 7. bekkjar getur nemandi
• rannsakað og sett fram talnamynstur á skipulegan hátt og unnið með regluleika í rúmfræði,
lýst mynstrum og venslum með tölum, myndum, orðum og á táknmáli algebrunnar
• speglað, snúið og hliðrað flatarmyndum við rannsóknir á mynstrum sem þekja flötinn
Hæfniviðmið fyrir samfélagsgreinar
Við lok 7. bekkjar getur nemandi
• aflað sér, metið og hagnýtt upplýsingar um menningar- og samfélagsmálefni í
margvíslegum gögnum
• dregið upp mynd af afmörkuðum efnisþáttum stórrar og smárrar sögu, nálægrar
eða fjarlægrar
• greint hvernig sagan birtist í textum og munum, hefðum og minningum
KVEIKJA
Vitið þið hvað er askur? Hann var um aldir helsta matarskál Íslendinga. Hann var úr tré með hanka
á hliðinni og útskornu loki. Lokið var þá oft notað fyrir kjötbita og slíkt en grautur eða annar
spónamatur hafður í skálinni sjálfri. Vitið þið af hverju Íslendingar fóru að borða úr aski? Vegna
kólnandi veðurfars færði heimilisfólkið sig úr framhúsum og inn í baðstofuna þar sem var hlýrra.
En hún varð því svefn-, vinnu- og dvalarstaður þess. Þá kom sér vel að vera með matarílát eins og
ask, því ekki var rýmiRými er þegar tvívíð form eru látin mynda tilfinningu fyrir rúmmáli og vídd. Bakgrunnur er mjög mikilvægur í rými myndverks. Það fer eftir bakgrunninum hvernig við upplifum rýmið hvort það hefur dýpt og sýnir perspektíf. Í þrívíðum verkum skiptir umhverfi verksins miklu máli því að rýmið í kringum verkið hefur áhrif á hvernig við upplifum fleti og form. Jákvætt rými er aðalatriði myndflatar eða rýmisverks. Neikvætt rými er rýmið sem myndast í kringum aðalatriðið. More fyrir fast matarborð. Fólk borðaði úr öskunum á rúmi sínu en geymdi þá á
hillu ofan við þau á milli mála.
KENNSLUSTUND 1
Byrjað er á kveikju.
Nemendur skoða myndir af öskum, kynna sér sögu þeirra og hvernig þeir voru notaðir. Jafnframt skoða þeir vel formLögun sýnilegra forma geta bæði verið geometrísk eða lífræn. Form geta bæði verið huglæg og sýnileg. Huglæg form birtast ekki á myndfletinum heldur eru þau formin sem við sjáum fyrir okkur sem form, þegar augun mynda línur á milli mismunandi eininga á myndfletinum. Form hafa ólíka liti og ólíka áferð. More þeirra og mynsturMynstur er gert með því að endurtaka sömu formin eða litina aftur og aftur á sama hátt. Hugurinn leitar þá ósjálfrátt eftir reglu í endurtekningunni og greinir mynstur. Mynstur er reglulegt þegar endurtekningin er alltaf eins en ef að listamaðurinn endurtekur formin og litina á ólíkan máta er mynstrið óreglulegt. More. Gagnlegt er að kynna sér ýmsa mynsturgerð frá víkingatímanum, t.d. keltnesk dreka- og fléttumynstur, sjá ítarefni hér að neðan.
Að þessari athugun lokinni teikna nemendur og lita aska og fléttumynstur sem síðar verða ristuð í lok askanna þegar búið er að móta þá í leir. Útbúa má síðan myndir með því að klippa mynstrin út úr hvítum pappír og líma á svartan pappír.
KENNSLUSTUND 2-3
Nú færa nemendur verkefnið úr tvívíddÞað er lengd og breidd. Hlutir í tvívídd eru flatir eins og pönnukaka. Þeir hafa hafa semsagt hæð og breidd en enga þykkt. Tvívíð teikning sýnir eingöngu eina hlið á fyrirmyndinni. More í þrívíddÞað er lengd, breidd og hæð. Allt í kringum okkur eru þrívíðir hlutir eins og stólar, borð, styttur, leikföng, námsgögn og fleira. Teikningar og ljósmyndir eru oftast af þrívíðum hlutum en það eru myndirnar sjálfar sem eru í tveimur víddum (lengd og breidd). More með því að móta askana í leir. Huga þarf vel að hönnunMótun eða skipulag hluta, mannvirkja eða umhverfis til framleiðslu eða byggingar þar sem sameinað er fagurfræðilegt og hagkvæmt gildi. Hönnun felst í því að móta og ákveða útlit og form hluta en hún felur líka í sér að leita nýrra lausna, breyta hugmynd, endurgera hluti, betrumbæta eða samþætta heildarmynd. Þannig hefur hugmyndafræði hönnunar og fagurfræði oft mikil áhrif á umhverfi okkar og daglegt líf. Hönnun er ekki hluturinn sjálfur heldur allir þeir þættir sem hún byggist á eins og hugmynd, rannsókn, rökhugsun, fagurfræði og ímyndunarafli. Orðið hönnun, design á ensku er dregið af ítalska orðinu disegno sem merkir teikning og var einnig notað um hugmyndina að baki ákveðnu verki á tímum endurreisnarinnar á 15. og 16. öld. More asksins svo hægt verði að opna hann og loka. Byrjað er á að móta kúptan botn með fingraaðferðFingraaðferð dregur nafn sitt af því að form eru eingöngu mótuð með fingrunum, nánar til tekið þá er leir klipinn til milli fingra annarrar handar. Þessi aðferð er stundum kölluð holuaðferðin, því byrjað er á að búa til holu í leirkúlu sem síðan er mótuð áfram. Ef hankar eða önnur form eiga að vera utan á aðalforminu er þeim bætt við þegar mótun aðalformsinser lokið. More, sjá bls. 28 í bókinni Leirmótun- keramik fyrir alla. Hliðarveggir asksins eru mótaðir með slönguaðferðAðferðin felst í því að búnar eru til lengjur úr leir og þeim síðan vafið upp hring eftir hring. Að lokum er yfirborðið sléttað út með fingrum eða sköfu. More, sjá bls. 31 í sömu bók. Lokið er jafnframt mótað með slönguaðferðAðferðin felst í því að búnar eru til lengjur úr leir og þeim síðan vafið upp hring eftir hring. Að lokum er yfirborðið sléttað út með fingrum eða sköfu. More og vanda þarf vel til verka þannig að það falli vel að opi asksins.
Göt fyrir tvöfaldan blómavír þarf að gera á lok og ask en hann verður settur í eftir gljábrennslu. Þegar búið er að forma askinn og lokið, er mynstrið strax skorið út í leirinn meðan hann er blautur með viðarpinna eða oddhvössu verkfæri.
Askurinn er látinn þorna í a.m.k. viku, vafinn í dagblað í vel lokuðum plastpoka, þá er hann látinn þorna alveg á viðar- eða spónaplötu þar til hægt er að hrábrenna hann. Gott er að hafa dagblaðsörk undir lokinu í þurrkunarferlinu.
KENNSLUSTUND 4-5
Eftir hrábrennslu er askurinn og/eða lokið málað með pensilglerungi. Það er líka hægt að láta hann vera alveg óglerjaðan eða að hluta til glerjaðan, t.d. að hafa aðeins lokið glerjað. Pensilglerungar hæfa vel í þessari skreytingu/glerjun, sjá pensilglerungar bls. 50. Eftir gljábrennslu er tvöföldum blómavír stungið í gegnum götin til þess að halda lokinu á. Áður en vírinn er settur í gatið er hluta hans vafið upp á skaft á fínum pensli og þá virkar vafningurinn sem stoppari og vírinn rennur ekki úr gatinu, þegar askurinn er opnaður og lokaður.
KENNSLUSTUND 6
Í lokin kynna nemendur verk sín á sýningu eða kynningu í stofu og segja frá mynstrunum sem þeir völdu að vinna með. Á kynningu er lærdómsríkast að hafa bæði skissur, teikningar og askana.
UMRÆÐUSPURNINGAR
Hvað getið þið nú sagt mér um aska?
Gætuð þið hugsað ykkur að borða úr askinum ykkar?
Hvaða notagildi hefur askurinn ykkar í dag?
ÍTAREFNI
• Leitarorð á netinu eru t.d.: askur ílát | celtic design
• Komdu og skoðaðu íslenska þjóðhætti. Sigrún Helgadóttir og Sólrún Harðardóttir. 2009.
• Sjá um mataráhöld og handverk á vef Menntamálastofnunar.
• Vísindavefurinn – leitarorð: höfðaletur
ALDUR
Miðstig
GRUNNÞÆTTIR
Heilbrigði og velferð, læsi, sjálfbærni og sköpun
FJÖLDI KENNSLUSTUNDA
6 x 40 mínútur
ÞVERFAGLEG TENGING
Samþættingarverkefni sjónlista, samfélagsgreina og stærðfræði
EFNI OG ÁHÖLD
blað
blómavír
blýantur
dagblað
gaffall
klippur fyrir blómavír
leirlím (ef leirinn er frekar þurr)
módelpinni
pensilglerungar
penslar
plastpoki
rauður jarðleirRauður jarðleir er algengastur jarðleirstegunda og hann er rauður af því að hann inniheldur mikið járn. Einnig er til gulur og hvítur jarðleir. Jarðleirinn verður að brenna við lægsta hitastigið af öllum leirtegundum og ef hann er brenndur við of hátt hitastig bráðnar hann niður. Yfirleitt er hann ekki brenndur við hærra hitastig en 1060°C en sumar tegundir þola 1120 gráður. Rauðbrúnir blómapottar eru úr rauðum jarðleir. (e. terracotta) | Leirmótun More
spónaplata
svampur
trélitirEru litir í föstu formi sem eru búnir til úr litadufti, vaxi og/eða olíu og bindiefni. Sumir trélitir eru vatnsleysanlegir og geta virkað vel með blautum pensli. More
úðabrúsi
viðarpinni eða oddhvasst verkfæri
HUGTÖK
FingraaðferðFingraaðferð dregur nafn sitt af því að form eru eingöngu mótuð með fingrunum, nánar til tekið þá er leir klipinn til milli fingra annarrar handar. Þessi aðferð er stundum kölluð holuaðferðin, því byrjað er á að búa til holu í leirkúlu sem síðan er mótuð áfram. Ef hankar eða önnur form eiga að vera utan á aðalforminu er þeim bætt við þegar mótun aðalformsinser lokið. More
Fléttumynstur
Hrábrennsla
Keltnesk dreka- og fléttumynstur/Keltnesk list
MynsturMynstur er gert með því að endurtaka sömu formin eða litina aftur og aftur á sama hátt. Hugurinn leitar þá ósjálfrátt eftir reglu í endurtekningunni og greinir mynstur. Mynstur er reglulegt þegar endurtekningin er alltaf eins en ef að listamaðurinn endurtekur formin og litina á ólíkan máta er mynstrið óreglulegt. More
PensilglerungurGlerungur er gler og önnur steinefni sem blandað er saman í ákveðnum hlutföllum þannig að þau bráðni og haldist á leirmunum í gegnum háan hita, harðni og festist á þeim við kólnun. Pensilglerungar, líka kallaðir leirglerungar eða slippglerungar (dregið af enska orðinu slipglaze), innihalda sérstakan leir og þess vegna er hægt að mála með þeim með pensli á hrábrennda hluti. More
SlönguaðferðAðferðin felst í því að búnar eru til lengjur úr leir og þeim síðan vafið upp hring eftir hring. Að lokum er yfirborðið sléttað út með fingrum eða sköfu. More
TvívíddÞað er lengd og breidd. Hlutir í tvívídd eru flatir eins og pönnukaka. Þeir hafa hafa semsagt hæð og breidd en enga þykkt. Tvívíð teikning sýnir eingöngu eina hlið á fyrirmyndinni. More
ÞrívíddÞað er lengd, breidd og hæð. Allt í kringum okkur eru þrívíðir hlutir eins og stólar, borð, styttur, leikföng, námsgögn og fleira. Teikningar og ljósmyndir eru oftast af þrívíðum hlutum en það eru myndirnar sjálfar sem eru í tveimur víddum (lengd og breidd). More
LISTASAGA
T.d. Keltar og norrænir menn
HÖFUNDUR
ⓒ Kristín Ísleifsdóttir, Kolbrún Sigurðardóttir (Tálknafjarðarskóli)
Menntamálastofnun 2022