Skip to main content

Abstraklist er listastefna sem varð til í upphafi 20. aldar. Það að mynd sé abstrakt þýðir að hún sé óhlutbundin, þ.e. á henni eru engir þekkjanlegir hlutir eða verur. Málverkin eru oft máluð sterkum litum og með geómetrísk form. Abstraktlistin þróaðist aðallega út frá expressjónisma og kúbisma. Listamenn sem aðhyllast þessa stefnu vilja að litirnir og formin myndi verkið ein og sér og halda því fram að verkin hafi sitt eigið listræna gildi þótt þau líktust engu ákveðnu.

Rússneski listmálarinn Wassily Kandinsky (1866–1944) er oft sagður hafa málað fyrsta abstraktmálverkið árið 1910 en það er verkið Kósakkar. Með litríkum samsetningum reyndi hann að láta málverk sín vekja svipuð áhrif og tónlist.

Wassily Kandinsky
Wassily Kandinsky, Cossacks, 1910-1.
Wikipedia

Annar abstraktmálari er hollenski listamaðurinn Piet Mondrian (1872–1944). Hann bjó til myndir með ferhyrndum litaflötum í hreinum litum. Hann er talinn hafa lagt grundvöllinn að því sem kallast geómetrísk abstraktlist.

Piet Mondrian,  Movement in Squares, 1961.
Wikiart

Margir listamenn um heim allan aðhyllast enn abstraktlistina og hafa gert margvíslegar tilraunir með stefnuna. Í verkum sumra má sjá móta fyrir einhverju þekkjanlegu eins og landslagi eða fólki en aðrir listamenn, svo sem breska listakonan Bridget Riley (1931), hafa unnið verk sem kalla fram  sjónræn blekkingaráhrif þannig að verkin virðast víbra eða tindra. Þessi tegund abstraktlistar nefnist  optísk list eða oplist. Listakonan Eyborg Guðmundsdóttir (1924–1977) vann líka þannig verk. 

Abstrakt expressjónismi

Frá 1950

Eftir að seinni heimsstyrjöldinni lauk árið 1945 var margt breytt í heiminum. Í Evrópu, sem hafði verið vagga nýrra strauma í myndlist, var víða mikil eyðilegging og samfélagið í sárum en í Bandaríkjunum var efnahagslegur uppgangur og bjartsýni ríkti. Mörgum listamönnum þar fannst sem nýir tímar væru að renna upp og leituðu nýrra leiða til að túlka þá. Margir evrópskir listamenn flúðu stríðsástandið í Evrópu og settust að í Bandaríkjunum.  Abstraktmálverkin, með sínum sterku litum og formum, virtust fanga tíðarandann. Í New York í Bandaríkjunum var hópur málara þessarar skoðunar og sumir þeirra höfðu flúið Evrópu í stríðinu. Þeir vildu nota abstrakt málverkin til að tjá tilfinningar og líðan og er sú stefna því kölluð abstrakt expressjónismi. Listamenn sem aðhylltust þetta listform áttu það sameiginlegt að leggja mikla áherslu á frelsi og ósjálfráð vinnubrögð í listsköpun sinn. Einn þekktasti þeirra var Jackson Pollock (1912–1956) sem málaði stórar myndir með því að sletta, sprauta og hella málningunni á strigann. Þegar málað var á þennan hátt þurfti það að gerast hratt og án yfirvegunar og áherslan var á athöfnina sjálfa að mála. Þetta hefur verið kallað „action painting“ á ensku en athafnamálverk á íslensku. Verk málarans Mark Rothko (1903–1970) eru líka talin til stefnunnar þótt þau séu gerólík verkum Pollocks og hann hafi ekki viljað flokka þau með neinni listastefnu sjálfur. Það sem þau eiga sameiginlegt er að þeim er ætlað að miðla tilfinningum, á óhlutbundinn hátt og með greinilegum slettum í verkum Pollocks og pensilförum hjá Rothko beina þau athyglinni að sköpunarferlinu. 

Hér á Íslandi hefur listamaðurinn JBK Ransú (1967) gert tilraunir með abstrakt expressjónísk verk þar sem unnið er með slettur í bland við geomatrísk og stílhrein form.


Jackson Pollock, frímerki með verkinu Convergence frá 1952.

Sunset Over the Caribbean eftir Mark Rothko.

Abstraktlist á Íslandi

Frá um 1940

Ísland breyttist mikið og hratt í og eftir seinni heimsstyrjöldinni. Myndlistin endurspeglaði bæði þær breytingar sem og þau átök sem áttu sér stað í samfélaginu. Ýmsir listamenn höfðu unnið verk sem endurspegluðu þær listastefnur sem spruttu upp í Evrópu, þar á meðal abstraktverk, svo sem Finnur Jónsson sem sýndi fyrst slík verk árið 1925. Flestir íslenskir listamenn máluðu engu að síður landslag eða önnur fígúratíf verk sem telja má fremur hefðbundin. Það breyttist hratt á eftirstríðsárunum. 

Svavar Guðnason (1909–1988) sem búið hafði og unnið með róttækum listamönnum í Danmörku sem síðar mynduðu Cobra-hópinn hélt framsækna sýningu á abstraktverkum sínum á Íslandi árið 1945. Sú sýning vakti mikla athygli og misjöfn viðbrögð enda fannst mörgum landsmönnum og áhugafólki um myndlist að myndir ættu að vera af einhverju en ekki bara skapa hughrif með litum og formum. 


Svavar Guðnason, Íslandslag, abstrakt, 88 cm x 100 cm, 1944.
Listasafn Íslands: LÍ719

Tveimur árum síðar var opnuð sýning hóps listamanna sem kallaði sig Septemberhópinn en sú sýning olli straumhvörfum. Í hópnum voru framsæknir listamenn í yngri kantinum, svo sem Kjartan Guðjónsson (1921–2010), Nína Tryggvadóttir (1913–1968), Jóhannes Jóhannesson (1921–1998) og Kristján Davíðsson (1917–2013), auk eldri listamanna en á sýningunni voru abstraktverk í öndvegi. Á næstu árum hélt hópurinn þrjár sýningar til viðbótar. Áratugum síðar átti hluti hópsins eftir að vinna saman aftur undir merkjum Septemhópsins en þá voru listamennirnir orðnir eldri og list þeirra þótt ekki lengur sérlega róttæk. Hópurinn kallaði sig Septemhópinn en ekki Septemberhópinn þegar hann kom aftur saman í breyttri mynd.

Á síðustu sýningu hópsins í óbreyttri mynd, árið 1952, sýndu átta listamenn geometrísk abstraktverk, það eru verk sem byggja á ákveðnum stærðfræðilegum formum og stórum hreinum litaflötum. Geometrísk abstraktlist og önnur strangflatarverk urðu áberandi á Íslandi, einkum á 6. áratug 20. aldar. Meðal listamanna sem unnu verk í þeim anda má nefna Þorvald Skúlason (1906–1984), Gerði Helgadóttur (1928–1975), Karl Kvaran (1924–1989), Jóhannes Jóhannesson (1921–2015), Guðmundu Andrésdóttur (1922–2002) og Braga Ásgeirsson (1931–2016).


Þorvaldur Skúlason, Komposition, 1948.
Listasafn Íslands: LÍ968

Gerður Helgadóttir
Gerður Helgadóttir, orgelfúga, 1960.
Listasafn Íslands: LÍ7094/94

Guðmunda Andrésdóttir
Guðmunda Andrésdóttir, Komposition, 1955.
Listasafn Íslands: LÍ1155


Nína Tryggvadóttir, Gos, abstrakt,
Listasafn Íslands: LÍ1383

Í lok 6. áratugarins fór að bera á verkum sem kalla má ljóðræna abstraktlist. Verkin voru enn að mestu óhlutbundin en túlkuðu fremur hughrif og tilfinningar eins og verk expressjónista frekar en að fylgja ströngum formreglum geometrísku verkanna. Listamennirnir fóru heldur ekki dult með innblásturinn sem þeir sóttu gjarna í náttúruna eða tíðarandann, ólíkt hinum bandarísku abstrakt expressjónistum. Heiti verkanna gáfu gjarna vísbendingu um myndefnið og stundum voru þau ljóðræn og gáfu verkunum skáldlegan blæ. Í mörgum ljóðrænum abstraktverkum má sjá greinilegt landslag, fólk eða hluti. Kristján Davíðsson, Nína Tryggvadóttir og Svavar Guðnason eru meðal þeirra listamanna sem unnu verk í þessum anda og Kristján, Elías B. Halldórsson og veflistakonan Ásgerður Búadóttir héldu sig við stefnuna fram á 21. öldina.

Abstraktlistin hafði ekki aðeins mikil áhrif á málaralist heldur einnig höggmyndalist og arkitektúr og þeirra áhrifa gætir enn.