Staðir og rými

Listaverk geta hjálpað fólki að vera meðvitaðra um umhverfið. Þau geta opnað augu, hug og hjarta áhorfandans fyrir ákveðnum stöðum og aukið skilning á hinni stóru heimsmynd. Í myndlist þjálfast bæði hreyfigeta eins og fínhreyfingar sem og vitsmunalegir þættir eins og ímyndunarafl, fagurfræðilegur þroski og geta til að greina myndverk og tengja við eigin reynslu, gildismat og áhugasvið. 

Þegar unnið er með valda staði og rými í myndlist er gott að tengja við fagurfræðilegar upplifanir. Fagurfræði snýst ekki bara um fallegt eða ljótt heldur hvernig við skynjum veruleikann (Eisner, 2002; Dewey, 2005; Greene, 1973; Langer, 1957). Fagurfræðilegar vangaveltur byggja á þeim gildum sem við lifum eftir, þar með talið tilfinningar fyrir stöðum og hvaða áhrif við getum haft á þá. Samkennd verður öflugri þegar við gerum okkur grein fyrir því að allir þættir í umhverfinu tengjast á einhvern hátt. Með því móti öðlumst við betri skilning á því hvaða áhrif okkar eigin athafnir og ákvarðanir geta haft á umhverfið og þá staði sem okkur þykir vænt um. 

Sumir óttast að hraði samtímans geri það að verkum að fólk sé í auknum mæli hætt að tengja milli orsakar og afleiðingar (Allyson Macdonald & Ásthildur Jónsdóttir, 2015). Óumhverfisvæn hegðun í nærumhverfi getur haft mjög neikvæð áhrif langt í burtu. Nú finnast plastagnir í nánast öllum lífverum í sjónum. Þessar plastagnir berast í sjóinn eftir mörgum leiðum. Plastið er ekki einungis stórir hlutir sem hent er í sjóinn heldur berst það einnig í gegnum niðurfallið heima hjá okkur úr t.d. sjampói, tannkremi og öðrum snyrtivörum. Einnig berast litlar öragnir í sjóinn þegar við þvoum föt úr gerviefni. Í hverjum þvotti losna litlar agnir sem berast í frárennsliskerfi íbúðarhverfa. Þegar þær fara í gegnum hreinsistöðvarnar berast alltaf einhverjar þeirra út í sjó. Rannsóknarmenn sem voru að rannsaka sjóinn fyrir norðan Noreg fundu plast sem hafði borist alla leið frá Mexíkó.

Með því að leggja áherslu á að vinna með tilfinningar gagnvart umhverfinu og ákveðnum stöðum sem höfða til ólíkra hópa skapast forsendur til að þroska gildi og gildismat. Í því samhengi er mikilvægt að fá að taka þátt í að velja staði sem við tengjumst og vera virk í samvinnu. 

Til að skilja umhverfi okkar betur má líta til aðferða listamanna sem byggja á reynslu og þekkingu á tungumáli lista. Margir listamenn hafa fjallað um náttúru og samfélag og með verkum sínum hjálpað okkur að skilja þau fyrirbæri betur. Með því að skoða og tileinka okkur þær aðferðir sem listamenn nota til að skilja umhverfi, samfélag og náttúru getum við öðlast nýja þekkingu og skilning í tengslum við okkur sjálf. Við getum notað verkfæri listanna til að skynja og skilja og lesa skilaboð umhverfisins. Þegar talað er um að læra af listaverkum og handverki er ekki bara átt við listviðburði, sýningar og verkstæði heldur er allt umhverfi okkar og daglegt líf mótað af listum og handverki (Aðalnámskrá grunnskóla, 2013).

Þegar myndmennt er sjálfsagður hluti af almennri menntun styrkist hæfni okkar til að tengja á milli námsgreina. Til þess að geta tekið meðvitaðar ákvarðanir verðum við að þróast í og með umhverfi okkar, þannig að við getum stuðlað að því að bæta lífsskilyrði okkar (Aðalnámskrá grunnskóla, 2013).

Margir listamenn vinna með ákveðna staði í verkum sínum hvort heldur sem er í náttúrunni eða í þéttbýli. Hvers eðlis sem verkið er þá tekur listamaðurinn oft afstöðu og endurspeglar það jafnvel samfélagið og staði í samfélaginu. Hægt er að beita fjölbreyttum aðferðum við flokkun slíkra verka. Sumir listamenn búa til verk sem endurspegla náttúruna og staði í umhverfinu í raunsærri mynd, meðan aðrir upphefja ákveðna staði. Upphafningin þarf ekki að tengjast einum ákveðnum stað heldur staðalmynd ákveðinna gerða afstöðum eins og t.d. heiðarlandslags eða öræfa.

Í því samhengi má skoða verk Georgs Guðna (1961 – 2011). Í málverkum sínum leitaðist hann við að túlka íslenska birtu og landslag. Íslensk náttúra; fjöll, gljúfur, dalir, heiðar og sandar eru innblástur verka hans. Hann máði í burtu skörp skil himins og jarðar þannig að ekki er ljóst hvort landið er tekið að svífa eða loftið að síga. Verk Georgs Guðna eru undir áhrifum frá rómantískum sem og hefðbundnum
landslagsmálurum þó svo að hann hafi náð að skapa sinn eigin stíl og fara sínar eigin leiðir. Georg Guðni ferðaðist með föður sínum, sem var jarðfræðingur, og kynntist á ferðum sínum fjölbreyttu landslagi. Það voru minningarnar af landslaginu og upplifanir hans í náttúrunni sem veittu honum drifkraft í listsköpuninni.

Georg Guðni, Án titils, 210 x 200 cm, 2008.
Listasafn Íslands: LÍ 8916

Sumir listamenn leggja áherslu á verndun mikilvægra staða. Ósk Vilhjálmsdóttir (1962) er einn þeirra. Hún hefur unnið fjölbreytt listaverk sem hafa það markmið að fá áhorfendur til að hugsa og taka afstöðu. Hún vann einu sinni verk í Þýskalandi sem nefndist Skítland. Í gjörningnum skrifaði hún á þýsku með eldrauðum stöfum á vegg í sýningarrýminu: „Í Skítlandi er allt að fara í skít. Skítþjóðverjarnir elska Skítland. Þeir halda að Skítlendingarnir lifi í sátt við náttúruna. Skítþjóðverjarnir sjá skítálf eða skíttröll í hverjum einasta Skítlendingi. Á hálendi Skítlands mun verða til risastórt skítlón svo að amerískt skítfyrirtæki geti keypt ódýra skítorku til þess að reka stóra skítálbræðslu. Þetta risavaxna skítverkefni mun eyðileggja hálendi Skítlands. Skítlendingarnir halda að þeir muni græða fullt af skítpeningum. Nú hafa skítþýskir listasafnstjórar sett upp sýningu á skítlist frá Skítlandi.“ Þetta verk er ádeiluverk þar sem Ósk er að benda á hvernig sumir eru tvöfaldir í roðinu þegar þeir ræða um náttúruna. Sama manneskjan gæti t.d. rætt um Ísland sem land hreinnar ósnortinnar náttúru en jafnframt verið samþykk því að reisa risastórar stíflur fyrir rafmagnsframleiðslu vegna stóriðjuvæðingar.

Ósk Vilhjálmsdóttir, Skítland, 2005.
Vefsíða

Sumir listamenn beina athygli okkar að því að á meðan andrúmsloftið hitnar og fjölbreytni plöntu- og dýrategunda minnkar eru gefin fögur fyrirheit um verndun. Anna Júlía Friðbjörnsdóttir (1969) hefur skoðað samhengi á milli vistkerfis og samfélagslegra málefna. Í sýningu hennar „Erindi“ skoðar hún breytingar á vistkerfinu en hingað til lands berast litlir flækingsfuglar árlega. Um er að ræða söngvara (e. Old World warblers) sem flækjast aðallega um Evrópu, austur til Asíu og jafnvel til Afríku en ber síðan stundum af leið og berast hingað til Íslands með vindum að austan.

„Koma söngvaranna og aukin tíðni þeirra hér sýnir fram á ákveðnar breytingar í vistkerfinu. Þær breytingar auka líkur á að þeir nái að setjast hér að. Þetta tengist hlýnun Jarðar og aukið skóglendi hérlendis gæti líka stutt við það. Austanáttin sem ber þá hingað vekur líka upp hugrenningatengsl við það fólk sem hingað kemur á flótta frá eigin heimkynnum og einnig við þau margbreytilegu áhrif sem vestræn menning hefur orðið fyrir frá austrænum straumum, til dæmis í menningu og listum.“ 

Anna Júlía Friðbjörnsdóttir, Ständchen (Serenade), innsetning, 2017.
Vefsíða

Anna Júlía Friðbjörnsdóttir, Lensusöngvari/Locustella lanceolata, 2017.
Vefsíða

Enn aðrir listamenn vinna beint með landið sjálft. Hildur Bjarnadóttir (1969) er einn af þeim. Hún eignaðist landskika í Flóahreppi þar sem fjölbreyttur gróður vex. Í landinu sem er flatt eru móar, engi og gras. Á því vaxa plöntur eins og blóðberg, krossmaðra, hrútaberjalyng, þursaskegg, klófífa, hálmgresi, mýrasóley, ilmreyr, bugðupuntur, mjaðjurt, blávingull og hálíngresi. Hildur hefur notað landið og gróðurinn sem á því vex sem vettvang til að velta fyrir sér hvernig það er að eiga sér rætur á tilteknum stað. En hún hefur líka skoðað áhrif umgengni mannsins við náttúruna. Hildur vinnur liti úr plöntunum og notar í listaverkin. Í verkunum skoðar Hildur landið og tilvist þess frá mismunandi sjónarhornum. Hún býr til persónuleg kerfi, huglæg og sjálfstæð þar sem hún vinnur með samband sitt við náttúruna og staðinn.

Fleiri listamenn vinna á svipaðan hátt og Hildur. Kristján Steingrímur Jónsson (1957) er einn þeirra en hann safnar jarðefnum frá ákveðnum stöðum og vinnur úr þeim olíuliti sem hann notar og vísar þannig í landslagið. Málverkin eru því bókstaflega búin til úr landslaginu sjálfu. Richard Long (1945) er einn af þekktustu listamönnum þeirrar hreyfingar sem flokkast undir Land Art. Hann hefur unnið mörg listaverk með því efni sem hann finnur á völdum stöðum. Listamaðurinn Andy Goldsworthy (1956) vinnur oft á sambærilegan hátt.

Katrín Sigurðardóttir (1967) er listamaður sem vinnur oftast þrívíð verk og eru skúlptúrar hennar fjölbreyttir. Í mörgum verkanna er eins og hún sé að kortleggja staði og tíma. Listaverkin eru þess eðlis að áhorfandinn upplifir þau misjafnlega eftir því hvar hann er staðsettur.

Katrín Sigurðardóttir, 1501 N Grand River Ave, Lansing, MI, USA, 164 x 127 cm, 2019.
Listasafn Íslands: Lí 11431
Vefsíða

Kathleen Vance (1979) er listamaður sem vinnur líka með valda staði. Verk hennar sem falla undir seríuna Landslag á ferðalagi (e. traveling landscape) eru á margan hátt í anda Katrínar Sigurðardóttur. Leitarorð: Kathleen Vance traveling landscape

Yin Xiuzhen (1963) frá Kína rær á sömu mið í verkum sínum þar sem hún býr til innsetningar sem hún hefur oft í ferðatöskum. Efniviðurinn er notuð föt og litlir munir. Í verkum sínum er hún að vinna með minningar um staði. Fleiri listamenn vinna markvisst með ferðalag og líkamlega upplifun í tengslum við valda staði í verkum sínum. Richard Long (1945) hefur til dæmis gert rýmisverk sem marka gönguferðir hans um hálendi Íslands. Hann vinnur með rauntíma þar sem efniviður hans er fenginn hrár úr náttúrunni. Hann ýmist raðar steinum í raðir eða hreinsar burtu efni svo úr verður skúlptúr. Long leggur áherslu á að verkið fjalli um upplifun í náttúrunni en ekki um að sýna náttúruna sjálfa. Ef verkin hans verða ekki veðri og vindum að bráð leggur hann áherslu á að setja alltaf allt á sama stað og hann fann það í náttúrunni svo að hún raskist ekki. Leitarorð: Richard Long land art

Því má halda fram að margir hafi tapað þeim sterku tengslum sem forfeður okkar höfðu við náttúruna. Margir eyða meiri tíma fyrir framan tölvu eða sjónvarp heldur en úti í náttúrunni, oft er það í tengslum við vinnu en stundum vegna þess hve ávanabindandi tölvuleikir og samfélagsmiðlar geta verið. Hægt er að vinna með staði, umhverfi og náttúru á fjölbreyttan hátt eins og listamenn hafa sýnt í gegnum tíðina. Listamenn kafa oft í atburði og málefni líðandi stundar sem birtist síðan í listsköpun þeirra. Með því að skoða og velta fyrir sér verkum þeirra getur það veitt innsýn og skilning á því hvaða áhrif okkar eigin athafnir og ákvarðanir geta haft á umhverfið og þá staði sem okkur þykir vænt um. Þegar skilningarvit okkar verða fyrir áreiti úr mörgum áttum er spurning hvort að við séum að fjarlægjast náttúruna og tökum betur eftir því sem er að gerast í hinum manngerða heimi. Hvort ætli fólk þekki betur lógó tískumerkja en útlit og lögun náttúrulegra fyrirbæra?

Við notum skilningarvitin þegar við skoðum lógó og hlutina sem þau tengjast. Sumir segja að hraðinn í nútímasamfélagi geti valdið firringu sem orsaki að við séum hætt að veita nánasta umhverfi gaum, þar með talið náttúrunni. Áhugavert er að velta fyrir sér hvort við nýtum skilningarvit okkar nægilega vel í hringiðu neysluhyggju og auglýsingaflóðs.

Mikilvægt er að velta fyrir sér hvers konar aðstæður skapa virk tengsl við náttúruleg fyrirbæri svo við lærum að tengja á milli orsaka og afleiðinga. Þau tengsl eru forsenda þess að skilja á kerfisbundinn hátt að allt í náttúrunni er tengt. Með slíkri tengingu má sporna gegn sinnuleysi. Dæmi um slíkt sinnuleysi eru t.d. fráveitumál og sorpurðun. Þegar við vinnum verkefni sem stuðla að því að læra að þekkja umhverfi okkar betur getur verið áhugavert að vera í virku samstarfi við grenndarsamfélagið.

Allir grunnþættir menntunar snerta sjónlistakennslu og meðvitund um umhverfið, hver með sínum hætti.
Læsi: Með því að vinna verk í tengslum við nærumhverfi og valda staði öðlast nemendur færni í að lesa eigin upplifanir og minningar. Á sama tíma nýta þeir eigið tungumál í umræðum um viðfangsefnið. Með því að skoða og ræða ólík verk listamanna og hver annars verða nemendur læsir á fjölbreytt myndmál listarinnar.
Sjálfbærni: Að öðlast samkennd með umhverfi sínu og náttúru er grundvöllur sjálfbærnimenntunar. Verkefnin stuðla að aukinni væntumþykju á völdum stöðum þar sem markvisst er tengt við reynslu nemenda.
Heilbrigði og velferð: Nemendur vinna út frá tilfinningum og gera tilraunir sem eflir gildismat þeirra og áhugasvið. Þegar ýtt er undir frumkvæði nemenda og áhugasvið skapast forsendur fyrir ánægjulegri reynslu. Verkefnin eru hönnuð með það fyrir augum að efla sköpunargáfu og útsjónarsemi nemenda.
Lýðræði og mannréttindi: Í verkefnunum er gert ráð fyrir kynningum, skoðanaskiptum og sameiginlegri ígrundun þar sem áhersla er lögð á fjölbreytt sjónarhorn. Verkefnunum er ætlað að stuðla að því að nemendur taki afstöðu gangvart eigin samfélagi og veki okkur til ábyrgðar gagnvart umhverfinu.
Jafnrétti: Verkefnin kynna listamenn af báðum kynjum. Lögð er áhersla á að allir geta lagt stund á listsköpun, í listum er ekki ein rétt útkoma.
Sköpun: Sköpun felst í því að gera tilraunir og læra af eigin mistökum. Lögð er áhersla á frumkvæði og að nemendur þrói með sér vilja til að prófa mismunandi efni og aðferðir. Þeir hafi frelsi til velja sjálf ýmis viðfangsefni, aðferðir eða efni.

Mikilvægt er að skapa aðstæður fyrir nemendur svo þeir nái að tengjast náttúrunni og náttúrulegum fyrirbærum bæði í nærumhverfi skólans sem og annars staðar. 

Til þess að hjálpa nemendum að tengjast náttúrunni er mikilvægt að fara út fyrir kennslustofuna og vinna verkefni sem endurspegla náttúruna, vinna með samskiptum að því að vernda náttúruna.