TEXTÍLL

Textíllinn tengist einnig skreytilist í formi myndverka og nytjahluta af ýmsu tagi sem annaðhvort byggjast á því að sýna ákveðna færni og listfengi eða koma á framfæri skilaboðum. Helstu aðferðir skreytilistar í textíl hér á landi eru í útsaumi, vefnaði og klæðagerð.^[1] Á Þjóðminjasafni Íslands er að finna ríkulega skreytta textílmuni frá fyrri tíð sem vitna um listrænt handverk íslenskra kvenna og sterka arfleifð í textílgerð.^[2]
[1] Margrét Hallgrímsdóttir, Þjóðminjar, Þjóðminjasafn Íslands/Crymogea, 227
^[2] Ásdís Jóelsdóttir

Á sarpi má sjá rúmábreiðu sem saumuð er með fléttusaumi eða „gamla krosssaumnum“ svonefnda. Myndirnar eru af riddurum með axir og atgeira, hjartardýrum í skógi og hefðarmönum við borð, en í reitunum umhverfis eru fuglar og smærri dýr. Myndirnar eiga sér sumar uppruna í riddarasögum miðalda og er ábreiðan því oft nefnd „riddarateppið.“ Einnig er hinn alkunni akantusteinungur áberandi, sem þekktastur er úr tréskurði. Frá um 1800.

Bayeux refillinn er frá síðari hluta 11. aldar en uppgötvaðist ekki fyrr en á 18. öld. Í refilinn sem er rúmir 70 m á lengd og 0,5 m á breidd, er saumuð myndasaga sem segir frá því þegar Vilhjálmur hertogi af Normandý réðist inn í Bretland árið 1066. Útsaumsmyndirnar, sem unnar eru með refilsaumi, eru merk heimild um daglegt líf manna á víkingaöld, klæðnað, vopn, skipasmíðar, siglingar og orustur.

Refillinn er sönnun þess að saumgerðin hefur verið viðhöfð í Evrópu en hún hefur hvergi varðveist nema á Íslandi.^[1]
[1] Björn Th. Björnsson, Aldateikn, Mál og menning, Reykjavík 1973, 92

Anni Albers (1899–1994) er einn þekktasti textíllistamaður 20. aldar. Hún lærði vefnað í Bauhaus-skólanum og varð síðar kennari þar. Anny Albers hreifst af möguleikum textílsins og gerði tilraunir með ný efni og notaði meðal annars málmþræði og hrosshár í verk sín í bland við hefðbundið band.

Júlíana Sveinsdóttir (1889–1966) var einna fyrst íslenskra kvenna til að gera myndlist að ævistarfi og á sviði vefnaðar gegndi hún mikilvægu brautryðjandahlutverki í danskri og íslenskri listasögu.^[1] Eftir tilsögn í teikningu og málun hjá Þórarni B. Þorlákssyni fór hún til Kaupmannahafnar árið 1909 til að læra myndlist og var í miklum tengslum við danska myndlistarhefð allan sinn feril. Júlíana er þekkt fyrir málverk og vefnað sem tengdi hana við upphafstíma óhlutlægrar listar á Norðurlöndum á árunum upp úr 1930.^[2] Málverkið var hennar aðal miðill í fyrstu en hún var leitandi og reyndi fyrir sér með ýmsa miðla eins og til dæmis mósaík og múrmálverk sem hún kynntist á Ítalíu. Árið 1920 áskotnaðist henni gamall vefstóll sem varð til þess að hún fór að vefa ýmis konar nytjaklæði, eins og gluggatjöld, áklæði, fataefni og ábreiður úr íslenskri ull til þess að afla sér tekna því hún gat ekki lifað af málaralistinni.^[3] Júlíana stundaði síðar nám í myndvefnaði hjá Astrid Holm í Kaupmannahöfn samhliða námi í fresku- og mósaíkmyndagerð. Á ferðum sínum til Íslands á sumrin safnaði hún litunarjurtum eins og skófum og hreindýramosa og litaði ullina sjálf.^[4] Smám saman gerði Júlíana sér grein fyrir listrænum möguleikum vefnaðarins og fór að vefa myndverk sem hún fékk alþjóðlega viðurkenningu fyrir. Hún byggði vefnaðinn á geómetrískum og lífrænum abstrakt formum, vann með heila fleti og fáa en sterka liti.^[5] Þessi einföldun myndmálsins hafði áhrif á málverk hennar þar sem huglæg túlkun viðfangsefnisins varð meginþáttur.
^[1] Vefur lands og lita, Júlíana Sveinsdóttir, Listasafn Íslands, 2003, 7
^[2] Björn Th. Björnsson, Íslensk myndlist, II, Helgafell, MCMLXXIII, 162
^[3] Sama heimild, 167
^[4] Sama heimild,167
^[5] Íslensk listasaga II, Hrafnhildur Schram, „Júlíana Sveinsdóttir“, Listasafn Íslands, Forlagið, 123

Ásgerður Búadóttir (1920–2014) var í framvarðasveit íslenskrar nútímaveflistar og átti stóran þátt í miklum uppgangi veflistar á miðjum áttunda áratug tuttugustu aldar. Hún lærði myndlist við Handíða- og myndlistaskólann og síðan við Konunglega listaháskólann í Kaupmannahöfn. Í fyrstu einbeitti hún sér að málverki en eftir að hún kynntist nútímavefnaði á ferðalagi um Frakkland varð ekki aftur snúið. Hún hóf feril sinn sem veflistamaður á fyrstu árum sjötta áratugarins og vann aðallega svokallaðan röggvavef í bland við formrænan og sléttan vefnað. Hún fór að nota hrosshár í verk sín á sjöunda áratugnum sem gerði vefnaðinn áferðameiri og skapaði þrívíddaráhrif  sem mótvægi við þéttofinn grunninn. Ásgerður leitaði sífellt nýrra leiða í vefnaðinum og þróaði persónulegan stíl. Árið 1978 kynntist hún gamalli textílaðferð sem kallast tenning. Uppfrá því varð sú aðferð fastur liður í vefnaði Ásgerðar sem hún vann í bland við hrosshár og abstrakt form. Tenning byggist á því að flétta saman á víxl svörtum og gráum böndum úr ullar- eða hrosshárum.^[1] Þannig tengdi Ásgerður fornar og nýjar aðferðir í verkum sínum. Verkin byggjast á abstrakt formum þar sem grátóna grunnur ofinn með tenningu er gjarnan brotinn upp með flötum í bláum og rauðum litatónum og hrosshári. Eins og titlar margra verka hennar benda til hafa þau sterka skírskotun til íslenskrar náttúru og landslags. Ásgerður átti stóran þátt í að opna augu almennings fyrir listvefnaði.
^[1] Sama heimild, 35

Meðal þeirra kvenna sem nýttu sér miðilinn í þágu kvennabaráttunnar er Hildur Hákonardóttir (1938). Í vefverkum frá áttunda áratugnum fjallar hún um hlutskipti kvenna og vanmetið vinnuframlag þeirra. Í verkinu Fiskikonurnar má sjá konur við hefðbundna fiskvinnslu meðan verkstjórinn „gnæfir yfir“ og fylgist með störfum þeirra úr „hásæti“ sínu. Hildur lauk námi frá Myndlista- og handíðaskóla Íslands sem myndvefari árið 1968 og stundaði framhaldsnám í Edinborg. Hún kenndi vefnað við MHÍ og var skólastjóri skólans á árunum 1975–1978.

Staða konunnar var einnig viðfangsefni Þorbjargar Þórðardóttur (1949) í vefverkum frá áttunda áratugnum. Hún beinir sjónum að húsmóðurhlutverkinu, umönnun barna og heimilisstörfum í verkinu Lífsmynstur konunnar (1974). Í anda kvennabaráttunnar er farið yfir lífshlaup giftrar konu og það hlutskipti hennar að gæta bús og barna. Þorbjörg lærði myndlist við Myndlista- og handíðaskóla Íslands og stundaði framhaldsnám í myndvefnaði í Svíðþjóð þar sem mikill uppgangur var í myndvefnaði sem hafði sterka stöðu innan listarinnar.

Gott dæmi um það hvernig gamlar textílaðferðir hafa verið endurvaktar í samtímanum eru tjöld sem unnin voru í Tjarnarsal Ráðhússins í Reykjavík og sett upp árið 2??? Tjöldunum var ætlað að afmarka rými salarins og vera hljóðeinangrandi. Efnið í tjöldunum er ofið úr hör og í þau eru saumaðar stjörnur með handlituðu silkigarni og refilsaumi. Stjörnurnar eru staðsettar með tilliti til sólargangs og í hverri þeirra er lítill spegill sem endurkastar ljósgeislum sem falla á þá. Myndlistarkonurnar Guðrún Erla Geirsdóttir (1951) og Erla Þórarinsdóttir (1955) unnu verkið í sameiningu. Guðrún Erla (Gerla) stundaði myndlistarnám á Íslandi og í Amsterdam og hefur starfað sem búningahönnuður, myndmenntakennari og við leikmyndagerð en Erla stundaði myndlistarnám í Svíþjóð og hefur aðallega fengist við málverk.^[1]
[1] Lesbók Morgunblaðsins, 27. febrúar, 1993, 9

Þráðurinn er meginþáttur í verkum Guðrúnar Gunnarsdóttur (1948). Hún vann í fyrstu vefverk en færði sig síðar inn á nýjar slóðir og fór að vinna frjálslega með vefinn sem leiddi til þrívíddarteikninga úr margvíslega gerðum þráðum úr ull, vír eða pappír. Hún vinnur gjarnan út frá gömlu handverki sem hún færir í nýjan búning. Guðrún sækir viðfangsefni í náttúruna og þræðir línur fjalla, mosa og norðurljósa í verkum sínum. Í verkinu Genateikning er uppruni og eðli mannslíkamans teiknað með marglitum þráðum sem sett er saman í knippi. Guðrún segist líta á sig sem þráðlistakonu þar sem hún vinnur með línuna, hinn endalausa þráð.^[1] Guðrún lærði vefnað í Kaupmannahöfn á árunum 1972–1975.
^[1] Guðrún Gunnarsdóttir, http://www.artotek.is/gu%C3%B0r%C3%BAn-gunnarsd%C3%B3ttir

Mörk textíls og málverks er viðfangsefni Hildar Bjarnadóttir (1969). Hún „endurvinnur textílhefðina inn í málaralistina“ eins og hún segir sjálf.^[1] Í verkum sínum sem eru í senn handvefnaður og málverk, litar hún hörþræði með akrílmálningu og vefur þá saman í köflótta striga sem hún strekkir á blindramma. Segja má að verkin séu málverk án myndar þar sem handverkið sjálft er bæði uppistaða og inntak verkanna. Hildur lauk námi frá textíldeild Myndlista- og handíðaskóla Íslands árið 1992 og stundaði framhaldsnám í New York og doktorsnám í myndlist í Bergen. Hildur notar svokallaðan einskeftuvefnað í verk sín þar sem þræðir uppistöðu og ívafs skarast á víxl. Með verkunum skírskotar hún til handverks og kvennamenningar um leið og hún vísar í þau karllægu gildi sem fylgt hafa málverkinu í aldanna rás.^[2] Hildur litar ullarbandið í verkum sínum sjálf úr íslenskum jurtum sem hún safnar í kringum heimili sitt á Suðurlandi.
^[1] „Fer á bak við málverkið“, Morgunblaðið, 30. júlí, 2006, 44
^[2] http://hugras.is/2016/12/kerfi-skynjunar/

Í textílskúlptúrum og innsetningum Rósu Sigrúnar Jónsdóttur (1962) sem hún vinnur með hekli og prjóni hefur fegurðin mikilvægt gildi. Íslenskar lækningajurtir mynda heklaða fíngerða og litríka gróðurþekju í verkinu Grös þar sem veikburða styrkur plantnanna kemur vel fram. Lækningajurtir koma líka við sögu í tvívíðum verkum þar sem hún blandar saman blýantsteikningu og útsaumi. Svelgir í jöklum eru fyrirmyndir stórra litríkra innsetninga þar sem svelglaga form hanga niður úr lofti, sum allt að fjórir metrar. Við gerð verkanna fékk hún til liðs við sig handverkskonur sem höfðu frjálsar hendur við litaval og munstur. Rósa Sigrún lauk námi frá Listaháskóla Íslands árið 2001. Hún hefur verið virk í sýningarhaldi bæði hér á landi og erlendis.

Í verkinu Viðgerðarmaðurinn frá 1994 fjallar Anna Líndal (1957) um hversdagsleikann og vinnu kvenna inni á heimilinu. Verkið er samsett úr meira en þúsund tvinnakeflum af ýmsum stærðum og gerðum sem hanga hvert um sig á einum þræði og nál. Í þessu verki vindur Anna ofan af heimilisverkunum, fataviðgerðum, saumaskap og annars konar heimilisverkum sem hafa í gegnum tíðina aðallega verið unnin af konum. Þetta er hugleiðing um konur sem hafa unnið verk sín í hljóði, „sífellt að lagfæra bæði huglæg og efnisleg göt …“, eins og Anna segir um verkið.^[1] Anna lærði fatasaum áður en hún hóf nám í myndlist og vinnur í ýmsa miðla eins og vídeó, gjörninga og innsetningar þar sem hún rannsakar lífið og tilveruna frá ýmsum sjónarhornum meðal annars útfrá jöklarannsóknum.
^[1] Art Textiles of the World, SCANDINAVIA, TELOS, edit. MatthewKoumis, 2004, 70

Hrafnhildur Arnardóttir (1969) sem er einnig þekkt sem Shoplifter, notar litríkt gervihár í veggverk og viðamiklar innsetningar. Í fyrstu notaði hún alvöru mannshár í verkin í náttúrulegum litum sem hún fléttaði í alls konar munstur. Verkin hafa m.a. tilvísun í hárgreiðslu blökkukvenna í New York þar sem Hrafnhildur hefur búið um alllangt skeið. Gervihárið gefur meiri möguleika og innsetningarnar hafa orðið sífellt stærri og flóknari. Hrafnhildur rekur áhugann á hári til þess að hún sá afklippta fléttu hjá frænku sinni sem barn. Hárið, áferð þess og líkamleiki vekur upp mótsagnakenndar tilfinningar, ónotakennd og fegurðartilfinningu í senn. Áferðin er mjúk, hlýleg og áþreifanleg en á sama tíma getur hún vakið hroll. Áhrifin koma frá veggteppum, hönnun, prjóni og hekli sem hún hefur þróað í persónulegum verkum þar sem húmor og gáski er undirliggjandi. Hrafnhildur fékk Norrænu textílverðlaunin árið 2011 og var fulltrúi Íslands á tvíæringnum í Feneyjum árið 2019.

Loji Höskuldsson (1987) hefur vakið athygli fyrir litríkar saumaðar myndir þar sem hann kannar bæði hefðbundnar og nýjar leiðir í útsaumi. Viðfangsefnið sækir hann í hversdagsleikann, plöntur, ávexti og kunnuglega heimilishluti, sumarið og tilfinningar sem tengjast því. Áhugann á saumaskap má rekja til móður hans sem er hannyrðakona og hjá henni kynntist hann möguleikum útsaumsins. Hann vinnur fleti og form með flosnál á grófan striga sem strekktur er á blindramma og blandar saman öðrum aðferðum eftir því sem hentar myndefninu. Loji útskrifaðist úr Listaháskóla Íslands árið 2010.

Listaháskóli Íslands tók við af Myndlista- og handíðaskólanum árið 1999 og frá árinu 2001 hefur skólinn boðið upp á nám í vöru- og fatahönnun. Fatahönnunarfélag Íslands var stofnað árið 2001 en árið 1986 hafði verið stofnað Félag fata- og textílhönnuða (FAT) sem starfaði aðeins í nokkur ár. Útskriftarnemendur í fatahönnun frá Listaháskóla Íslands hafa í gegnum árin sýnt fatnað á tískusýningum eða með annarri framsetningu í listasölum.

Nokkrar samsýningar á verkum íslenskra hönnuða hafa markað tímamót í hönnunarsögu þjóðarinnar og má þar helst nefna sýningarnar MÓT sem haldin var á Kjarvaldsstöðum, Futurice sem haldin var í Bláa lóninu og var hún jafnframt fyrsta alþjóðlega tískusýningin hér á landi og Úr og í sem haldin var í Listasafni Akureyrar.  Sýningarnar voru hluti af Reykjavík menningarborg árið 2000 en mikil gróska var í fata- og textílhönnun hér á landi á þessum tíma.

Sýningin Íslensk tískuhönnun sem sett var upp í Þjóðmenningarhúsinu árið 2006 (nú Safnahúsið) markaði ákveðin tímamót þar sem lögð var áhersla á frumlegan og tímalausan fatnað íslenskra fatahönnuða með listrænni nálgun. Með sýningunni mátti greina viðurkenningu á fatahönnun sem mikilvægri listgrein í íslenskri sjónmenningu.

Árið 2007 var Steinunn Sigurðardóttir fatahönnuður sæmd riddarakrossi hinnar íslensku fálkaorðu fyrir frumherjastörf í þágu fatahönnuna hér á landi. Hún hefur hlotið fjölda alþjóðlegra verðlauna. Steinunn stundaði nám í Parsons School of Design í New York  á árunum 1982–1986. Hún hefur starfað hjá þekktum tískuhúsum erlendis og með mörgum þekktum hönnuðum. Hún hefur sýnt föt sín um allan heim og tekið þátt í fjölda sýninga þar sem mörk listforma skarast. Árið 2009 var haldin yfirlitssýning á verkum hennar á Kjarvalsstöðum og hún var valin Borgarlistamaður sama ár.